شرکت پتروشیمی شیراز به عنوان نخستین واحد پتروشیمی در کشور، هم اینک با بیش از ۳ میلیون هزار تن محصولات پتروشیمی، بعنوان یکی از مهمترین واحدهای این صنعت شناخته می‌شود، به طوری که تأمین ۲۵ درصد از کود شیمیایی مورد نیاز کشور به همراه تأمین خوراک برای بسیاری از صنایع پایین دستی، این شرکت را از اهمیت ویژه برخوردار نموده است.
آقای مهندس مجید رستگاریان، در یادداشت خود به تاریخچه شرکت پتروشیمی شیراز سیر بومی‌سازی کالاهای استراتژیک مورد استفاده در مجتمع پتروشیمی شیراز پرداخته اند. یادداشت ایشان با اشاره به دستاوردهای این شرکت در حوزه بومی‌سازی همراه بوده که در این شماره به آن پرداخته‌ایم.
پتروشیمی شیراز، قدمت صنعت پتروشیمی
مجتمع پتروشیمی شیراز در زمینی به مساحت ۳۰۰ هکتار که ۷۲ هکتار آن فضای صنعتی هست، در سال ۱۳۳۸ به عنوان اولین واحد پتروشیمی کشور با هدف تولید کودهای شیمیایی با ظرفیت ۲۵۰ تن در روز تاسیس شد اولین واحدهای مجتمع در سال ۱۳۴۲ مورد بهره برداری قرار گرفتند و پس از آن، طرح های توسعه یکی پس از دیگری به مرحله اجرا در امده است. بطوریکه اینک با تولید سالیانه بیش از ۳ میلیون ۳۰۰ هزار تن انواع محصولات پتروشیمی، در ردیف یکی از مهمترین مجتمع های پتروشیمی کشور قرار دارد.
ماده اولیه مورد نیاز مجتمع برای تولید انواع کودهای شیمیایی، گاز طبیعی استکه از خط لوله سراسری تأمین می‌گردد. افزایش نیاز کشور به کودهای شیمیایی ازته (Nitrogen fertilizers ) منجر به طرح توسعه جامع واحدهای مجتمع پتروشیمی شیراز گردید. بهره برداری از این طرح که شامل واحدهای آمونیاک، اوره، اسید نیتریک و نیترات آمونیوم است، پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ودر سال ۱۳۶۴ آغاز گردید. ظرفیت طراحی شده این واحدها ۱۰ برابر واحدهای قدیمی است. به دنبال خارج ساختن واحدهای قدیمی از چرخه تولید، احداث واحدهای جدید امونیاک و اوره مورد توجه قرار گرفت. به همین منظور با تخصیص بیش از ۱۳ هکتلر از اراضی مجتمع پتروشیمی شیراز، کارهای اجرایی از سال ۱۳۸۶ آغاز گزدید و با راه اندازی این طرح در سال ۱۳۹۵، سالانه ۶۷۷ هزار تن آمونیاک و یک میلیون و ۷۳ هزار تن اوره تولید می‌گردد.
ورود کاتالیست‌های ایرانی در مجتمع پتروشیمی شیراز
شرکت پتروشیمی شیراز به دلیل استفاده از گاز طبیعی در فرایند تولید، به طور گسترده از انواع کاتالیست در واکنش های شیمیایی استفاده می نماید. مهمترین کاربرد این کاتالیست‌ها عبارت است از گوگردزدایی از گاز طبیعی (Desulphuirzation) ، مبدل اولیه و ثانویه گاز برای تولید هیدروژن و گاز مونوکسید کربن (Steam Reforming) ، راکتورهای شیفت در دمای بسیار بالا و پایین برای تبدیل مونواکسید کربنبه گاز دی اکسید کربن (High & Low Temperature shift convertor) تبدیل گاز دی اکسید کربن به متان (Methanation) ، سنتز امونیاک (Ammonia Synthesis) و سنتز متانولsynthesis) (Methanol.
شرکت پتروشیمی شیراز کاتالیست‌های مورد نیاز خود را از تولیدکنندگان معتبر ایرانی و خارجی تأمین می‌کند اما بی شک تأمین از طریق کشورهای دیگر مشکلات بسیاری دارد. با توجه به تعدد شرکت‌های خارجی تولید کننده انواع کاتالیست‌ها و عدم انحصار در تأمین از منابع خارجی از سوی شرکت، موضوع رقابت شرکت‌های خارجی جهت رونق بازار فروش محصولات خود ایجاب می‌کرد که هر نسل جدیدی از کاتالیست‌های خود را در مقایسه با قبل از لحاظ عملکرد و طول عمر ارتقا دهیم که مشتری از استفاده کاتالیست رضایتمندی کامل داشته باشد و شاید یکی از مزایای شرکت‌های خارجی، رقابتی بودن و تلاش برای حفظ بازار مشتریان خود از طریق ارتقاء کیفی تولیدات بوده که نسل های جدیدتری با کیفیتی کاملا متفاوت با نسل قبلی را وارد بازار کرده اند بنابراین شرکت پتروشیمی به دلیل عدم خرید انحصاری، انتخاب و تأمین کاتالیست را صرفاً بر اساس مشخصات فنی معیار قرار داده و خوشبختانه تاکنون از نظر فنی، کاتالیست‌های استفاده شده رضایت بخشی داشته‌اند.
طبعاً با افزایش کیفیت، قیمت آن ها نیز افزایش خواهد یافت و از نظر تهیه تا قبل از شرایط تحریم، مشکلی در جهت تأمین، خرید و مسائل انتقال وجود نداشت. هر سازنده بسته به شرایط و نوع کاتالیست، ضمانت و گارانتی کاتالیست را در مدت زمان تعریف شده ای از همان اول اعلام می‌کند و به طورعمده در خصوص مسائل گارانتی کاتالیست با شرکت تأمین کننده مشکلی مشاهده نگردیده است. تا پیش از تحریم های سنگین اقتصادی از سوی دشمنان، غالباً شرکت‌های تأمین کننده کاتالیست علاوه بر سمینار و معرفی محصول جدید و تجربیات خود که همواره به عنوان یکی از محاسن شرکت خارجی قابل ذکر است، به صورت مرتب اطلاعات عملیاتی کاتالیست‌ها را با حضور در مجتمع یا از طریق در خواست کتبی، مورد رصد و پایش قرار می دادند و به طور عمده در خصوص مشکلاتی که بعضاً در استفاده کاتالیست ایجاد می‌شد و به آنها ارجاع می گردید، برای رفع مشکل، پیگیری کامل انجام می گرفته است که ین روند اکنون متوفق شده است.
یکی از نکات حائز اهمیت، آن است که ایران توانسته است در حوزه تولید کاتالیست به توفیق برسد. کشور به واسطه در اختیار داشتن ذخایر فراوان نفت، گاز و مواد معدنی از مجتمع های پتروشیمی و پالایشی و فولادی فراوان بهره مند است بنابراین این موضوع سبب می‌شود که میهن عزیزمان به عنوان یکی از قطب های این صنایع در جهان شناخته شود و تولیدات این صنایع، سهم قابل توجهی از تولید ناخالص کشور را تشکیل می دهد. کاتالیست یکی از پیشرفته ترین و حیاتی ترین مواد شیمیایی مورد نیاز برای ادامه فعالیت و بقای این صنایع محسوب می‌شود که امروزه جزو کالاهای خاص تحریمی به حساب می آید. هر ساله میلیاردها دلار ارز به منظور تأمین کاتالیست‌های متنوع و کاربردی صنایع نفت و گاز و پتروشیمی و پالایشگاهی از کشورهای صاحب تکنولوژی تولید این ماده حیاتی از کشور خارج و صرف خرید آنها می گردید. حیاتی بودن این ماده در صنایع یاد شده و بیم شرایط تحریمی که می توانست به دلیل فقدان منابع داخلی، تأمین بحرانی را در مسیر صنعت کشور قرار دهد، موجب گردید با خود اتکایی، عزم نخبگان علمی و صنعتی و پتانسیل بالقوه شرکت‌های توانمند دانش بنیان در کشور با هم افزایی بخش های تاثیرگذار شامل تولیدکنندگان، تأمین کنندگان، مصرف کنندگان، تصمیم سازان و تصمیم گیرندگان، راهکاری برای پیشگیری از بحران قابل انتظار و شرایط سیاسی منطقه و سایه آن بر اقتصاد کشورمان، اندیشیده شود و بستری مناسب ایجاد گردید تا به پویایی مسیر توسعه بومی‌سازی کاتالیست و استفاده از پتانسیل های این صنعت در شرایط خطیر پیش روی کشور منجر گردد. خوشبختانه مجتمع پتروشیمی شیراز با تعاملی موثر و سازنده از سال ۱۳۸۵ با شرکت دانش بنیان نفت و گاز سرو در مسیر تجاری سازی کاتالیست ریفرمینگ متان با بخار آب (steam reforming) همکاری می نماید و اکنون کشور از ورد این کاالیست از منابع خارجی به طور کامل بی نیاز است. مجتمع پتروشیمی در اقدام ملی دیگر، برای بار دیگر دست همکاری با شرکت نفت و گاز سرو را در بومی‌سازی کاتالیست سنتز متانول فشرد و اکنون شاهد نخستین استفاده صنعتی از کاتالیست سنتز متانول است که برای اولین بار در کشور تجاری گردیده و در حال گذراندن مراحل پایش است. پتروشیمی شیراز با شرکت‌های دیگر همچون شرکت رنگینه پارس نیز برای بومی‌سازی تولید جاذب اکسید روی همکاری نمود و در سایر کالاها نیز مجتمع پتروشیمی شیراز با تعاملی سازنده و بی بدیل، با شرکت‌های دانش بنیان داخلی همکاری موثر دارد.
بومی‌سازی کاتالیست، ثمره بخش تلاش و نگاه ملی متخصصین صنعت پتروشیمی
از مزیت های بومی‌سازی کاتالیست، قطع وابستگی به شرکت‌های خارجی و تضمین تولید و بقای صنعت و تکامل زنجیره ارزش و تبدیل فراورده ها به محصولات با ارزش با استفاده لز توان داخلی است که اشتغال زایی جوانان، ممانعت از خروج ارز و ارزش افزوده را دربرخواهد داشت.
شایان ذکراست که در پروژه بومی‌سازی کاتالیست سنتز متانول در مجتمع پتروشیمی شیراز، آقایان مهندس عبدالرحیم قنبریان (مدیر عامل مجتمع)، مهندس مجید رستگاریان (رئیس مجتمع)، مهندس عبدالرحیم زارعی (معاون مجتمع)، مهندس محمد مسعود جرات و مهندس محمد علی اطمیتان (رئیس و معاون امورخدمات فنی)، مهندس کورش لیراوی زاده (رئیس بهره برداری)، مهندس بابک پورکیا (معاون بهره برداری)، مهندس رضا بحرینی نوبندگانی (رئیس اداره مهندسی فرایند)، دکتر فضل ا… زارعی کردشولی (سرپرست مهندسی فرایند واحدهای کاتالیستی)، مهندس فاطمه حیدری (مهندس فرایند واحد متانول)، یه طور مستقیم و غیر مستقیم فعالیت می نمودند.
در قالب یک نمونه، مجتمع پتروشیمی شیراز به عنوان مهد صنعت پتروشیمی کشور با توجه به گنجینه ارزشمندی از تجربیات طی ۵۶ سال عمر این صنعت، همکاری با شرکت نفت و گاز سرو را از سال ۱۳۸۵ در اولین گام در جهت بومی‌سازی کاتالیست ریفرمینگ برداشته و از همان مراحل اولیه فرمولاسیون کاتالیست، ساخت و انجام آزمون ها در هر سه مرحله مقیاس آزمایشگاهی، نیمه صنعتی و صنعتی را آغاز نمود. در هر مرحله، نمونه های ساخته شده بصورت تصادفی انتخاب و انجام آزمون های مختلف صورت گرفت. تجزیه و تحلیل نتایج آزمون های مرتبط با خواص فیزیکی و شیمیایی و آزمون های راکتوری تحت شرایط عملیاتی، زمینه لازم را برای نقاط قوت و ضعف مشخص و بر اساس آن مسیر، ادامه کار مشخص گردید. دیدگاهی بسیار محتاطانه در تمامی صنایع کشور وجود دارد و بسیاری از مواد شیمیایی و قطعات مورد نیازشان از خارج از کشور تهیه می‌شود که امروز به دلیل تحریم ها در صورتی که دیدگاه محتاطانه حکمفرما باشد، ادامه حیات صنایع وابسته به خارج به خطر می افتد و این صنایع با چالش های اساسی مواجه خواهند بود. بنابراین در پتروشیمی شیراز این تهدید حس می گردید که اگر در حوزه کاتالیست دیدگاه محتاطانه وجود داشته باشد، به منابع خارجی وابسته شده و در سال های آتی تولید متوقف خواهد شد. با همین رویکرد با حرکت و همکاری موثر در جهت استفاده از توان و پتانسیل شرکت‌های دانش بنیان با پشتوانه علمی و توانمندی دانش تجربی و علمی متخصصان مجتمع در جلسات مختلف در عالی ترین سطح های فنی و مدیریتی، موانع و مشکلات بررسی و از طریق مسیری عقلانی وارد مسیر بومی‌سازی و حل تدریجی موانع و مشکلات پیش رو گردید.
بررسی آثار و چشم انداز این پروژه بومی‌سازی در پتروشیمی شیراز و فراتر از آن، نشان از امید آینده کاتالیست است. خوشبختانه مسیر حرکت مجتمع پتروشیمی شیراز در پروژه های بومی‌سازی کاتالیست، مسیری کاملاً روشن و شفاف است. بدین صورت که اکنون کاتالیست‌های ریفرمینگ متان با بخار آب در واحدهای آمونیاک ۲ (ریفرمر اولیه و ثانویه) و متانول و شارژهای ذخیره بر اساس نتایج عملکرد رضایت بخش کاتالیست، لز منبع داخلی تأمین می‌گردد.
در واحد متانول از سال ۱۳۹۲ تاکنون کاتالیست ریفرمر از منبع داخلی در حال استفاده است. شارژهای ذخیره در واحدهای آمونیاک ۲ و۳ در خصوص ریفرمر اولیه و ثانویه نیز از شرکت داخلی تأمین گردیده است و به سخن دیگر نه تنها مجتمع پتروشیمی شیراز بلکه سایر پتروشیمی ها از نظر تأمین کاتالیست ریفرمینگ از منابع خارجی کاملاً بی نیاز و کاتالیست داخلی با کیفیتی هم تراز با کاتالیست‌های خارجی در حال استفاده هستند.کاتالیست با جاذب اکسید روی نیز با توجه به منبع تأمین کننده داخلی از جمله مواد شیمیایی، حیاتی است که شارژهای ذخیره و حتی در حال استفاده را در سطح راکتورهای جذب سولفید هیدروژن شامل شده و از این نظر، بی نیازی صنایع به این جاذب نیز عملاً عیان است. کاتالیست سنتز متانول به عنوان مهم ترین کاتالیست‌های چرخه سنتز متانول است که شرکت پتروشیمی شیراز افتخار دارد به عنوان یک اقدام ملی برای اولین مرتبه در همکاری با شرکت دانش بنیان نفت و گاز سرو از مراحل طراحی، ساخت و بارگذاری صنعتی، اولین تجربه صنعتی کاتالیست را در دوره ای بیش از ۱۶ ماه کارکرد در حال استفاده، مورد پایش و رصد قرار دهد که تا کنون به صورت نسبی نتایج رضایت بخشی داشته است. اگر چه چالش هایی نیز در عملکرد این کاتالیست شناسایی شده واین چالش به صورت بازخورد به شرکت سازنده انتقال یافته و در حال ارتقای ساختار آن برای نسل دوم این کاتالیست است. در خصوص سایر کاتالیست‌های چرخه سنتز آمونیاک همانند شیفت دما بالا نیز برای تأمین شارژ ذخیره، اقدام به خرید شده است. قطعاً نتایج عملکردی کاتالیست‌های بومی‌شده برای اولین مرتبه مسیری انکارناپذیر برای آینده این کاتالیست از لحاظ تولید و مصرف در صنایع است و صنایع دیگر برای استفاده به صنعت مرجع استفاده کننده رجوع کرده و بر این اساس ارتقاء و حفظ نقاط قوت کاتالیست‌های بومی‌شده جهت توسعه بازار مصرف مسئولیتی بزرگ را بر دوش شرکت‌های تأمین کننده داخلی خواهد گذاشت و صنایع مصرف کننده نیز انتظار دارند از طریق بازخوردها شاهد رشد و توسعه کیفی کاتالیست بومی‌شده در نسل های دوم یا بعدی باشند. تکامل کاتالیست‌های چرخه سنتز، سایه شرایط تحریم بر این صنعت را می زداید و نگرانی های وابستگی ره به طور کامل مرتفع کرده است.
معرفی سایر دستاوردهای آن مجتمع در حوزه بومی‌سازی
تأمین کاتالیست‌های ریفرمینگ متان با بخار آب، کاتالیست شیفت دمای بالا، جاذب اکسید روی و کاتالیست سنتز متانول، از جمله مواردی است که مجتمع عملاً در تأمین آنها از منابع داخلی بهره مند گردیده است که بعضاً در حال استفاده و بعضی به صورت شارژ ذخیره هستند.
در خصوص صدها قلم مواد شیمیایی جز چند مورد، تمامی نیازها از طریق منابع داخلی تأمین می‌شود.قطعات مکانیکی و تجهیزات و ماشین آلات نیز با مهندسی معکوس از سوی شرکت‌های توانکند داخلی و بعضاً کارگاه مرکزی شرکت تأمین می‌گردد.
در پایان لازم است که اشاره شود، ایجاد شرایط رقابتی استمرار نفوذ در بازار و مشتری مداری و حتی تلاش برای صادرات و استمرار سیستم های مدیریتی در شرکت‌های دانش بنیان، سرلوحه این شرکت‌ها قرار گیرد چون صنایع برای بقا نیاز به حضور و پشتیبانی شرکت‌های دانش بنیان دارندو در این شرایط حساس تحریمی و سیاسی، حضور این شرکت‌های علمی بیش از پیش احساس می‌شود و باید فضا در اختیار آنها قرار داده شود تا دغدغه ضعیف شدن یا فرار مغزها وجود نداشته باشد. جای بسی شکر است که با همین انگیزه در طی ۱۵ سال شاهد تولید و تأمین کاتالیست‌های چرخه تولید گاز سنتز آمونیاکی و متانول در کشور هستیم.